سید محمود جوادی، پژوهشگر، در یادداشتی به شرح ارزش و اهمیت ذکر صلوات در نگاه رسول خدا(ص)، ائمه اطهار(ع) و علما و تأثیر آن بر استجابت دعا پرداخته است. این یادداشت که برای انتشار در اختیار تسنیم داده شده، به این قرار است:

امت پیامبر اکرم (ص) از صدر اسلام تا کنون برای پالایش روح خود همواره نیازمند ارتباط معنوی با پرودگار خویش بوده و هست تا از این طریق بتواند خود را در برابر تلاطم‌های دنیا مصون بدارد و در کنار آن نیز برای برطرف کردن نیازها و برآورده کردن حاجات دنیوی و اخروی خود از برکات مادی و معنوی فراوان این ارتباط معنوی نیز بهره‌مند شود.

این ارتباط معنوی صرفاً در نماز و یا سایر عبادت‌ها و واجبات محدود نمی‌شود بلکه در کنار این واجبات می‌تواند پیوندی قوی و مبارک میان فرد مومن و پروردگار خویش رقم بزند که در سفارش رسول خدا و ائمه معصومین علیهم السلام به آن تاکید فراوان شده است.

گفته می‌شود در میان اذکار سفارش شده توسط پیامبر اکرم (ص) هیچ ذکری افضل از «صلوات بر محمد و آل محمد» نیست. اجر و ثواب آن چنان زیاد و برکات آن دور از حد درک است که به فرموده امام صادق علیه السلام «در میزان، چیزی سنگین‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست».

صلوات تواضع و خشوع در مقابل وجود مقدس نبی اکرم (ص) است و به تعبیر برخی از علما حکم سجده‌ای را دارد که ملائکه در مقابل حضرت آدم کردند و این باب معارف را روی قلب انسان باز می‌کند. انسان را تطهیر می‌کند و شستشو می‌دهد.

با این حال اهل ذکر معتقدند سفارش رسول خدا بر مداومت امّت به این ذکر نه از باب تلاش برای نمایش و عرضه کردن فضیلت فردی و شخصی پیامبر (ص) بلکه از باب تلاش برای سنگین کردن میزان اعمال بندگان الهی و پیروان ایشان است؛ چراکه خداوند در میان سفارش به انجام همه اعمال صالح و واجبات، به روشنی در قرآن به بندگانش (مومنان) سفارش می‌کند که بر پیامبرش صلوات بفرستند: «إن ‌الله و ملائکته یصلون على النبی، یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما» (خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى فرستند، اى کسانى که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم فرمان او باشید).

معنای لغوی صلوات
«صلاة» یا «صلوة» که در تعبیر متداول به معنای نماز و «صلوات» که به معنای ذکر صلوات است هردو دارای یک ریشه رفتاری و معنایی هستند و در ردیف دعا قرار دارند؛ چراکه نماز نوعی دعا و ذکر و درخواست هدایت از خالق یکتاست و صلوات فرستادن مومنان بر پیامبر (ص) یعنی در خواست ما از خداوند برای بالا بردن منزلت و مقام رسول خدا و اهل بیت ایشان است که با این «دعای مستجاب» ثواب عظیمی را عاید خود می‌نماییم و بوسیله اجابت این دعا توسط خداوند متعال، مقام و جایگاه پیامبر و اهل بیت آن حضرت رفیع‌تر می‌گردد و چه عملی بالاتر از این در میان سایر اعمال سراغ داریم که بنده‌ای دست به کاری بزند که چنین نتیجه‌ای در پی داشته باشد؟

امام صادق(ع) فرمود: صلوات از جانب خداوند رحمت است و از سوی فرشتگان پاک کردن و از طرف مردم دعا است. همچنین از امام کاظم علیه السلام درباره معناى درود خدا و فرشتگان و مومنان سوال شد، فرمود: درود فرستادن خدا، نوعى رحمت از جانب اوست و درود فرشتگان ستایشى است از آنها نسبت به رسول خدا و درود مومنان، دعایى است از آنها براى پیامبر.

در تفسیر فرمایش امام صادق و امام کاظم علیهما السلام درباره صلوات اشاره ای در ادامه این مطلب خواهیم داشت که خداوند پیش از این در قرآن به آن اشاره ظریف و پر معنی دارد.

اهمیت ذکر صلوات
بنابرین اینگونه می‌نماید که اهمیت این سفارش در این است که مؤمنین به ارزشمند بودن بهای معنوی این عمل واقف شوند و از عملی که خداوند و ملائکه الهی آن را انجام می‌دهند تأسی جویند و به این توصیه الهی عمل نمایند تا از برکات بی‌شمار این ذکر در حیات و ممات و آخرت خود بهره‌مند شوند.

شأن و منزلت پیامبر اکرم (ص) نزد خدا آن قدر بلند و رفیع است که مورد صلوات خاصه حضرت خدای سبحان و تمامی فرشتگان قرار دارد، و شایسته است همه مومنین نیز در این عمل خاص با عالم ملکوت همنوا شوند. صلوات خداوند و ملائکه بر پیامبر (ص) این گونه است که مقام و جایگاه آن حضرت را لحظه به لحظه رفیع‌تر می‌سازد و این نشان از عشق معبود به این عبد حقیقی است، و ما مسلمانان به آن شهادت می‌دهیم: «اشهد ان محمداً عبده و رسوله» و به مقام عبودیت ایشان قبل از مقام رسالتش شهادت می‌دهیم.

انس بن مالک و ابوطلحه روایتی بدین مضمون دارند که می گوید: روزی پیامبر(ص) را ملاقات نمودیم درحالی‌ که آثار شادی در چهره ایشان نمایان بود و به ایشان گفتیم: یا رسول‌الله! آثار شادی و خشنودی در چهره‌تان پیداست، ایشان فرمودند: بله هم‌اینک از جانب پروردگار، این خبر به من رسید که کسی از امتم بر من صلوات نمی‌فرستد، مگر آنکه خداوند ده برابر آن را به خود او برمی‌گرداند «لن یصلی علی أحد من أمتی إلا ردها الله علیه عشر أمثالها» و «من صلی علیّ مرة صلی الله علیه عشرة»، آن حضرت در جای دیگر در باب بخل فرمود: «البخیل من أمتی، من إذا ذکرت عنده فلم یصلی علیّ»، بخیل امت من آن کسی است که وقتی نام من نزد او برده شود بر من صلوات نفرستد.

ذکری که ملائکه در محاسبه ثواب آن عاجزند
در جای دیگر نیز رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در تبیین ثواب بی حد و حصر صلوات اینگونه فرمودند : در معراج ، ملکی را دیدم که هزار هزار دست دارد ( یعنی یک میلیون ) و هر دستی هزار هزار انگشت دارد و هر انگشتی هزار هزار بند دارد . آن ملک گفت: من حساب دانه‌های قطرات باران را می‌دانم که چند تا در صحرا و چند دانه در دریا می‌بارد. تعداد قطرات باران را از ابتدای خلقت تا حال را می‌دانم ، ولی حسابی است که من از محاسبه آن عاجزم. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: چیست؟ عرض کرد: هرگاه جماعتی از امت تو با هم باشند و با هم بر تو صلوات بفرستند ، من از محاسبه ثواب صلوات عاجزم.

استجابت دعا با ذکر صلوات
در بعضی از روایات تصریح شده است که برای استجابت دعا، آن را با صلوات بر محمد و آل محمد آغاز کنید و با صلوات به پایان ببرید، زیرا صلوات بر محمد و آل محمد همواره مستجاب است، و خداوند کریم‌تر از آن است که دعای اول را مستجاب کند و دعای دوم را مستجاب ننماید. از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «إذا کانت لک إلی الله سبحانه حاجه فابدء بمسألة الصلوة علی النبی (ص) ثم سل حاجتک، فإن الله أکرم من أن یُسأل حاجتین، فیقضی أحداهما و یمنع الأخری».

ذکر مبارک صلوات بر محمد و آل ایشان حجاب بر انداز است. گاه رفتار، کردار و نیات نادرست بندگان، حجاب بین خلق و حق تعالی می گردد که با ذکر صلوات آن حجاب از بین برداشته شده و دعاء به جانب خدای متعال صعود می کند.

از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) گزارش شده است که: «لا یَزَال الدّعاء مَحجُوباً حَتّی یُصَلّی عَلَی مُحَمد وَ آلِ مُحمد» پیوسته دعاء بر حجابی مستور است تا که بر محمد و آل او درود فرستاده شود.

از همان امام همام نقل شده که فرمود: «من کانت له إلی الله عزوجل حاجه، فلیبدء بالصلوه علی محمد و آله، ثم یسئل حاجته، ثم یختم بالصلوة علی محمد و آل محمد؛ فإن الله عزوجل أکرم من أن یقبل الطرفین و یدع الوسط، إذا کانت الصلوة علی محمد و آل محمد لا یُحجب عنه» کسی که نیاز و حاجتی به خداوند داشته باشد پس به صلوات بر محمد و آل او شروع کند، سپس از او حاجت بطلبد، و بعد از آن دعاء با صلواتی بر محمد و آل او برنامه را پایان برد، البته خداوند متعال گرامی تر از آن است که دو طرف را قبول ولی بخش میانی نیایش را رد کند. همین که صلوات بر محمد و آل او فرستاده شد دیگر دعاء محجوب نخواهد ماند.

صلوات بفرستید تا خداوند و ملائکه بر شما صلوات بفرستند
وقتی جبرئیل به رسول خدا (ص) فرمود که خداوند متعال مى فرماید: « من صلی علیک مرة صلی‌الله و ملائکته علیه عشرة» هر کس که بر تو صلوات بفرستد، خدا و فرشتگانش ده بار بر او صلوات مى فرستند، پرسشی در ذهن ما اینگونه شکل می‌گیرد که صلوات خداوند و ملائکه ایشان بر ما (صلوات فرستادگان) چگونه است؟ خداوند پاسخ این سوال را پیشتر در قرآن اینگونه فرموده است: «هو الذی یصلی علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات إلی النور و کان بالمومنین رحیماً». یعنی خداوند و ملائکه بر شما صلوات می‌فرستند تا شما را از تاریکی‌ها خارج و به سوی نور هدایت کنند. یعنی ما به ازای هر صلواتی که بر رسول خدا (ص) فرستیم خداوند متعال و همه فرشتگان از باب رحمت الهی ده بار مارا از ظلمت ها و تاریکی های جهل و ضلالت خارج می‌کنند.

چه داد و ستد تضمین شده و پر سودی است این صلوات که به‌وسیله آن خودرا مورد توجه ویژه و عنایت خاص پروردگار و فرشتگانش قرار می‌دهیم و چه بجا فرمود حضرت آیت الله بهجت که «گشتیم و گشتیم، ذکری بالاتر از صلوات بر محمد و آل محمد پیدا نکردیم».

لطف پیامبر به فرستنده صلوات در زمان حیات ایشان و پس از وفات
ابو سعید خدرى مى‌گوید: عمار بن یاسر به پیامبر صلى‌الله علیه و آله گفت: دوست دارم تا به قدر عمر نوح در میان ما زندگى کنى! پیامبر صلى‌الله علیه و آله فرمود: اى عمار! زندگى من در میان شما براى شما خیر است و فوت من نیز شر نخواهد بود؛ چرا که در حال حیات من، پیش من مى آیید و عرض حال مى‌کنید و من هم از خدا براى شما طلب غفران مى کنم؛ ولى پس از وفات من، صلوات بفرستید؛ زیرا اسم هاى شما، پدر و مادران تان و اقوام‌تان بر من عرضه خواهد شد، اگر در آن اسامى، اعمال نیک شما ضبط شده باشد، خدا را سپاس مى‌گویم و اگر غیر آن باشد از خداوند متعال براى شما طلب غفران از گناهان شما را دارم.

صلوات بتراء (ناقص) نفرستیم
صلوات بر پیامبر و آل ایشان چنان از اهمیت بالایی برخوردار است که رسول خدا (ص) فرمود: «من صلى صلاة لم یصل فیها علیّ ولا على اهل بیتی لم تقبل صلاته»، هرکس نماز بخواند و در نمازش (تشهد) بر من و اهل بیتم صلوات نفرستد، نماز او مقبول درگاه خداوند واقع نمی‌شود. آن حضرت همچنین فرمودند: «لا تصلوا علیّ الصلاة البتراء» بر من صلوات بتراء نفرستید. از ایشان پرسیدند «صلاة بتراء» چیست؟ فرمود: صلوات بتراء صلواتی است که مرا در آن یاد می‌کنند و نامی از اهل بیتم در آن نمی‌برند (صلی‌الله علیه و سلم)، همان صلواتی که متاسفانه بسیاری از اهل عامه آن را به کار می‌برند.

صلوات، مهر تأیید نماز
در این زمینه رئیس مذهب شافعی شعر زیبایی درباره اهمیت صلوات و محبت به اهل بیت پیامبر علیهم السلام و منزلت رفیع ایشان سروده است که در ابیات آن به نقش صلوات بتراء در ابطال نماز اشاره می‌کند:

یا آل بیت رسول‌الله حبکم
فرض من‌الله فی القرآن أنزله

یکفیکم من عظیم الفخر أنکم
من لم یصلی علیکم لاصلاة له
ای اهل بیت پیامبر (ص) محبت شما دستور الهی است که در قرآن به آن سفارش شده است، فخری بالاتر از این نیست که هرکس بر شما (اهل بیت) صلوات نفرستد، نماز او پذیرفته نیست.

جان کلام
وقتی مداومت ما بر ذکر سفارش شده «صلوات» موجب این می‌شود که خداوند مارا پیوسته از تاریکی خارج و به نور هدایت نماید، باید پی به این راز ببریم که این ذکر اکسیر بی‌نظیری است که ما را به سوی رستگاری و سعادت هدایت می‌کند. ذکری که سه اصل توحید، نبوت و امامت را یک‌جا در کنار هم جمع کرده تا به دعایی لاهوتی و ناسوتی تبدیل شود و منزلت رسول اعظم و خاندان ایشان را لحظه به لحظه بالا وبالاتر ببرد.